Ақпанның алғашқы аптасында Дүниежүзілік қатерлі ісікке қарсы күрес күні аталып өтеді. «Халықаралық онкологиялық ауруларға қарсы күрес жөніндегі одақ» (UICC) жариялаған айтулы датаның мақсаты – қатерлі ісік туралы хабардар ету, осы кеселдің алдын алуға, ерте бастан анықтауға және емдеуге тұрғындар назарын аудару. Өйткені обыр – өлім-жетім көрсеткіші бойынша жүрек қан-тамыры ауруларынан кейінгі екінші орында тұр. Сүт безі мен өкпе обырына шалдыққан науқастың қарасы көп бүгінде. Қатерлі ісік салдарынан өлім құшатындар да – обырдың осы екі түрімен тізімге тіркелгендер. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының болжамынша, 2020 жылға дейін бұл дертке дауа іздейтіндердің саны екі миллионға жетуі бек мүмкін. Әлемдік дерек – осы.
Біздегі ахуал қандай? Қазақстанда да обырдың қарқыны басылмай тұр. Бүгінде елімізде 163 мыңдай адам осы диагнозбен тіркеуге алынған. Жыл сайын олардың қатары 35-36 мың науқаспен толығып отырады. Өкініштісі, әр жыл сайын 15-16 мың сырқат осы дерт салдарынан көз жұмады. Аурудың таралу көрсеткіші әр аймақта әртүрлі. Онкологиялық аурулар солтүстік өңірлерде көбірек кездеседі. Солтүстік Қазақстан, Павлодар, Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстары көш басында тұр. Қатерлі ісікке қарсы күрес күнінің игі мақсат-міндетін орындап, ел тұрғындарын ақпараттандыруға титтей де болсын үлесімізді қоссақ деген ниетпен медицина ғылымдарының докторы, профессор, дәрігер-онколог Райымқұл Қарақұловты сөзге тартқан едік.
– Қатерлі ісіктің қармағына ілінген адамның қарасы көп бүгінде. Еліміздегі обырдың көрсеткіші көңіл көншітпейді. Бұл дерт неге дендеп барады?
– Бүгінде бұл аурудың асқынуына экологияның ластануы, радиациялық сәулелер, әртүрлі күйзеліс жағдайлары, гормоналдық өзгерістер түрткі болуда. Ауруды тудыратын жанама себептердің бірі – ағзаға дәрумендердің жетіспеуі. А, В, С витаминдері адам ағзасына аса қажет. Ол жеміс-жидек пен көкөністе болады. Көп нәрсе тамақтануға, салауатты өмір салтын ұстануға байланысты. Мәселен, оңтүстіктің халқы етпен бірге көк сөкті көп жейді, жыл-он екі ай күннің шуағына бөленіп жүреді. Сондықтан Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстарында обырға шалдығушылар саны аз. Солтүстікте күн суық, бұл аймақтың тұрғындары майлы тамақ жеуге бейім. Көк сөк деген аз. Болған күннің өзінде, сырттан әкелінетіндіктен бағасы қымбат.
Обыр тудыратын тағы бір себеп – генетикалық бейімділік. Тұқымқуалаушылық, обырды зерттеудегі маңызды факторлардың бірі. Сондықтан әр адам тұқымында бұрын-соңды қандай аурулар болғанын білгені дұрыс. Өйткені сүт безі ісігі, аналық без обыры мен ішек обырының әйелдер линиясы арқылы берілетіні дәлелденген. Бірақ анасында болған ауру міндетті түрде қызында қайталанады деп кесіп айту қате. Өйткені ол – ағзаның ауруға бейімдік деңгейіне байланысты мәселе.
– Ұялы телефоннан радиация бөлінетінін білеміз. Әлеуметтік желілерде заманауи гаджеттердің кесірінен қатерлі ісікке шалдығу жағдайлары туралы да көп жазылып жүр. Бұған не дейсіз?
– Дәрігерлер ғылыми тұрғыдан дәлелденген дүниелерге ғана ден қояды. Рас, осы мәселе турасында жер-жерде көп жазылуда. Ми ісігіне шалдыққан науқас ұялы телефон шығаратын компанияны сотқа берген
оқиға – осыған дәлел. Бірақ қалта телефонынан таралатын радиация мөлшері өте аз, ол адам өміріне айтарлықтай залал келтіреді деу қиын. Дүниежүзінде миллиардтаған ұялы телефон бар. Өндіруші компаниялар телефон үлгілерін күн сайын жаңартып, сан мыңдап шығаруда. Оның бәрінен таралатын залал орасан болса, жер бетіндегі халық түгелдей қырылып қалар еді ғой. Әрине, ағзасы қатерлі ісікке бейім адамдардың сырқаттануына ұялы телефонның да әсері болуы мүмкін. Дегенмен обырдың тууына бір ғана фактор әсер етпейді. Ол бірнеше фактордың жиынтығы салдарынан туындайтын дерт.
– Обырды толыққанды емдеуге мүмкіндік бар ма?
– Елімізде онкологиялық ауруларды ерте анықтау арқылы оның көрсеткішін кемітуге бағытталған арнайы бағдарлама бар. Қатерлі ісіктен қорқудың қажеті жоқ. 1-2-сатысында анықталған обырды толық емдеуге мүмкіндік бар. Мұның мемлекет үшін де пайдасы мол. Мысалы, сүт безі ісігін бастапқы сатыларда анықтаса, оны емдеу мемлекетке 60-70 мың теңгеге түседі. Төртінші сатыға өтіп кеткен жағдайда оған 2-3 млн теңге жұмсалады. Өйткені онкологиялық сырқаттарды емдеуге арналған дәрілер аса қымбат. Обырдың бұл сатысында науқасқа химиялық дәрілер және сәулемен емдеу тәсілдері қолданылады, ота жасалады. Сондықтан аурудың алдын алу – аса маңызды. Обырдың белгілерін күтіп отырудың қажеті жоқ. Қатерлі ісікке шалдыққан адамның еш жері ауырмайды. Ол тек үшінші, төртінші стадияға ауысқан кезде, қасындағы ағзалар зақымданады да белгі бере бастайды. Сол себепті, әр адам жыл сайын тексеріліп отыру керек. Бұл мәселеге мемлекет тарапынан ерекше көңіл бөлінуде. Жыл сайын бюджеттен скринингтік бағдарламаларға қыруар қаражат құйылады. Елімізде 5-6 скринингтік бағдарлама бар.
– Бұл бағдарламалардың профилактикалық тексеруден айырмашылығы неде?
– Скрининг – жас шамасына қарай туындайтын аурулардың алдын алу үшін азаматтарды тексеруден өткізуге, сондай-ақ әбден асқынған дерт түрлерінің денін азайтуға бағытталады. Өкінішке қарай, тұрғындардың санасы өздігінен келіп скринингтен өтуге жеткен жоқ. Әлі күнге дейін медицина қызметкерлерінің мәжбүрлеуін күтіп отырады. Мұндай бағдарламалар мемлекет бюджетінен қаржыландырылады, яғни азаматтар үшін тегін. Сонда да халық денсаулығын тұрақты тексертуге қиналады. Бұрын аурудың алдын алуға диагностика құралдары мен заманауи қондырғылардың жоқтығы қолбайлау болса, бүгінде оның бірден-бір себебі –адамдардың өз денсаулығына жүрдім-бардым қарайтыны. Әйтпесе, бізде обырға шалдыққан науқастың өмір жасын ұзарту бағдарламасы да бар. Ол үшін жаңа әдістемелер қолданылады. Скринингтік бағдарламаларға қоса, МРТ, КТ, ПЭТ-КТ сияқты қондырғылар қолданылып жүр. Онкология және радиология ғылыми-зерттеу институтында ПЭТ қондырылуда. Химиялық дәрілерге қоса, таргеттік терапия – иммунотерапия да кең қолданыста. Жалпы, профилактикалық бағдарламалар өзінің тиімділігін дәлелдеді. Италияда скринингтік бағдарламалар жатыр мойыны ісігін азайтуға септігін тигізген. Сүт безі обыры бастапқы сатысында анықталып, одан болатын өлім-жітім де азайды.
– Бізде обыр тегін емделеді. Соған қарамастан жанына араша іздеп, шекара асатындардың саны азаймай тұр. Неге?
– Кей адамдар шетелге барса, жазылып кетуге мүмкіндік жоғары деп ойлайды. Көбіне материалдық жағдайы жақсылары шетелден шипа іздейді. Бір мысал кетірейін. Бірде Израильден бір профессор хабарласып, «Сізге бір пациентімді жіберсем, өзіңіздің жерлесіңіз» деді. Мен келістім. Сол науқасқа біздегі тегін берілетін дәрінің бір курсын израильдік әріптестеріміз 250 мың долларға тағайындапты. Бүгінде Оңтүстік Кореяға барып емделу де жиілеп кетті. Әлбетте, олар дертіне шипа іздеп шетел асады. Дегенмен обырды емдеудің тәсілдері барлық жерде бірдей. Қатерлі ісік бойынша диагностика жасау, емдеу жағынан ешбір елден кем емеспіз. Бізде молекулярлы-генетикалық диагностика да, иммуногистохимия да бар. Рас, шетелдегідей бір кісіге үш медбике бекітетін жағдай жоқ. Бір гемобластоз бөлімшесінде 40-50 адамға дейін жататынын, онда түнде бір медбике ғана кезекшілікке қалатынын жасырмаймыз. Десек те, барлық жерде емдеу шаралары бірдей хаттамамен жүргізіледі. Оны Еуропаның, Американың арнайы қоғамдары бекітіп, барлық елдерге жібереді.
– Әңгімеңізге рақмет!
Тақырыпқа орай:
Ұлттық салауатты өмір салтын қалыптастыру орталығының мәліметінше, елімізде соңғы он жылда қатерлі ісікке шалдыққандар саны үш есе артқан. Онкологиялық аурулар арасында сүт безі ісігі тізімді бастап тұр. Науқастардың 85 пайызы дәрігерге кеш қаралуына байланысты көз жұмады екен. Обыр дер кезінде анықталған жағдайда олардың өмірін сақтап қалуға болар еді.
Cұхбаттасқан
Айдана НҰРМҰХАН